De documentaire onderscheidt zich van veel tv-programma’s door ruim de tijd te nemen om het onderwerp goed uit te diepen. Het woord ‘kort’ past eigenlijk niet goed bij de documentaire.

LANGER

Het IDFA is de ideale plek om in korte tijd een groot aantal lange documentaires te zien. Een lange documentaire neemt de tijd een verhaal te vertellen in bijzondere scènes, sleept de toeschouwers mee en laat hen meeleven. Door de lengte van de documentaire heeft de filmmaker de gelegenheid om de diepte in te gaan.

BIG TIME

Ik zag Big time, het filmportret van de Deense architect Bjarke Ingels die met zijn architectenbureau BIG een groot aantal bijzondere gebouwen heeft ontworpen. De architect is zeven jaar gevolgd door regisseur Kaspar Astrup Schröder. De documentaire met een lengte van 93 minuten was voor mijn gevoel eigenlijk nog te kort.

Je bril, sleutels, telefoon, geld, pasjes, visitekaarten, paraplu vergeten, het overkomt iedereen wel eens en sommigen zelfs vaak. Ook dingen die je gebruikt in speciale omstandigheden worden vaak vergeten. Handschoenen als je in de winter de fiets pakt, het navigatieapparaat of juist het verlengstuk waarmee dat tegen de voorruit van de auto moet worden bevestigd, zonnebrandolie als je naar het strand gaat. Het kan handig zijn om een reeks pictogrammen op de deur te plakken, zodat je de belangrijke spullen niet vergeet.

Wat zijn de oorzaken van vergeten?

1.  Haast – “Snel, snel, want ik ben al te laat!”
2.  Nonchalant – “Het maakt niet uit, het komt wel goed.”
3. Onwetendheid – “Ik dacht dat het nog in mijn tas zat.”
4. Afleiding – “Ik ging het net pakken toen ik gebeld werd.”
5. Niet opgeruimd (nog in andere jas of tas)
6. Op ongebruikelijke plek gelegd (in dashboardkastje)
7. Geen voorbereiding (lege batterijen nog niet vervangen)
8. Voorbereiding niet voltooid (het laadapparaat hangt nog aan het stopcontact in een onopvallende hoek van de kamer)
9. Nog in gebruik voor iets anders (verloopstekker)
10. Uitgeleend en nog niet teruggekregen of “even” geleend door huisgenoten die dat vergaten te vertellen
11. Geen systeem. Niet klaargezet, gecontroleerd en ingepakt op basis van een goede controlelijst

We geven allemaal, bewust of onbewust, een eigen invulling aan het begrip 'korte film'. Ook internationaal is er geen overeenstemming. Zelfs Wikipedia is vaag. Dat is onhandig. Ik probeer meer helderheid te verschaffen met 9 kenmerken en een definitie.

1. Een korte film is in elk geval een voltooid audiovisueel product.

Er is een selectie gemaakt uit het verzamelde materiaal en daarna is er waarschijnlijk gemonteerd om de film een verhaal, vorm, structuur en ritme te geven. Vaak worden geluiden, stemmen, muziek, titels, effecten toegevoegd en gemengd. Het eindproduct is bedoeld om op schermen te vertonen, in zalen en lokalen, op televisie en internet. Een verzameling losse shots in een slimfoon is geen film.

2. De lengte van een korte film is maximaal 20 minuten.

Hoe lang is 'kort'? Over de maximale lengte van de korte film bestaat weinig overeenstemming. Vooral filmfestivals zorgen voor verwarring. Volgens de een duurt een korte film minder dan 10 minuten en volgens de ander valt onder dit begrip alles met een lengte tot een uur. De beste afspraak lijkt mij maximaal 20 minuten voor een korte film. Een middellange film duurt tussen de 20 en 60 minuten. Een lange film is langer dan een uur.

Wat is een ‘relevante’ documentaire?

Een documentaire moet interessant zijn. Dat is een van de basisvoorwaarden, schreef ik in een eerdere blog. Maar de kwaliteitseisen kunnen nog worden verhoogd met de voorwaarde dat een goede documentaire ‘relevant’ moet zijn in de betekenis van: belangrijk, essentieel, noodzakelijk, van grote betekenis. De relevante documentaire onthult het grote belang van het onderwerp voor de samenleving. Na het zien van de film is de toeschouwer overtuigd van de noodzaak om stelling te nemen in de kwestie.

Het IDFA selecteert documentaires onder meer op hun relevantie voor de samenleving. Het festival opende dit jaar met een film over de strijd in de Syrische stad Homs. De hoofdpersoon Basset blijkt goed gekozen. Tot verbazing van de filmmakers groeit hij uit tot de leider van het verzet. In drie jaar zien we hem veranderen van een vrolijke actievoerder in een gedesillusioneerde oorlogsveteraan. Zijn vrienden zijn dood. De stad ligt in puin. De internationale gemeenschap doet niets. Return to Homs van regisseur Talal Derki schetst een schrijnend beeld van een uitzichtloze oorlog aan de rand van Europa.

Waar moet je op letten bij het maken van een korte film?

1. Grijp de aandacht

Help, help me! Het belang van een goed begin wordt nog altijd onderschat. De tv-kijker beslist in de eerste paar minuten of hij blijft kijken, de internetter al binnen dertig seconden. Besteed dus veel aandacht aan het begin. Probeer allerlei opties uit. Schrap de inleiding. Verzin iets dat de kijker meteen boeit.

2. Film waar de actie is

De Amerikanen gebruiken niet voor niets het woord ‘movie’. Laat het bewegen voor en met de camera. Er moet iets gebeuren waardoor de toeschouwer geboeid wordt. Maak het dramatisch interessant: conflict, tegenstellingen, dilemma's, blokkades, confrontatie.

Hoe film je de werkelijkheid van een Chinese sloper?

YouTube staat vol met filmpjes die niet meer en niet minder zijn dan korte observaties. Veel van deze films zijn al miljoenen keren bekeken. Een kat in een doos, lachende baby's, een skater die bijna zijn nek breekt, een ruzie tussen automobilisten op een kruispunt. Dit soort korte films kun je rubriceren onder de noemer 'observatiefilm'.

Dit genre onderscheidt zich meestal niet door een verfijnde stijl of bijzondere beeldtaal. De man of vrouw achter de camera richt deze simpelweg op het onderwerp en registreert bijna altijd vanaf ooghoogte. De gebruikte camera is vaak een slimfoon die met één hand wordt vastgehouden waardoor het beeld schudt en beeft. Het geluid is bijzaak, gesprekken zijn dikwijls moeilijk te verstaan. De montage is meestal provisorisch. Veel materiaal wordt rechtstreeks vanuit de camera op YouTube geplaatst.

Het overgrote deel van de makers en de toeschouwers hecht kennelijk weinig waarde aan filmische kwaliteit en vakmanschap.

Hieronder een reeks veelgemaakte fouten bij de montage van televisieprogramma’s, YouTube-films, bedrijfsfilms, instructievideo’s, thuisfilms.

1. Gebrek aan verbeelding

Pas op voor saaie, voorspelbare verhalen waarbij het beeld slechts illustreert wat met woorden wordt verteld (‘Praatje, plaatje’). Koester het motto: ‘Niet praten, maar tonen’. Onderzoek hoe je beeldend kunt vertellen.

2. Niet fijnsnijden

De ruwe montage is de eindversie. Er was te weinig tijd en geld om de montage nog te vervolmaken. Het verhaal loopt nog niet soepel. Op een aantal plekken is het rommelig en onbegrijpelijk. De structuur en het ritme schieten tekort. Er zijn herhalingen en overbodige bijzinnen. Er was geen tijd om andere dingen uit te proberen. Maar kwaliteit heeft tijd nodig. Neem geen genoegen met een halfslachtig eindproduct. Volharding en liefde voor het vak zijn onontbeerlijk.

Waar moet je knippen? Wat is het juiste moment om een las te maken?

Veel montages zijn onnauwkeurig, nonchalant, rommelig, afleidend. Tijdens een avond televisiekijken valt op dat er vaak op het verkeerde moment is gesneden. En bij het bekijken van een tiental korte films op YouTube blijkt dat de makers kennelijk wel de knoppen kunnen bedienen, maar niet weten waar de juiste plek voor de las zou moeten liggen.

Misschien was er te weinig tijd. Mogelijk was het budget te laag om een goede editor in te huren. Of de montage is gemaakt op een klein scherm waardoor de details niet zichtbaar waren. Er is een filmblik vol uitvluchten denkbaar. Gebrek aan kennis hoort daar zeker bij. Lang niet altijd wordt er nagedacht over de juiste plek om de best mogelijke las te maken. “Zijn daar dan regels voor?” vroeg mij laatst een programmamaker die al een jaar items maakte bij de commerciële omroep. Jazeker, die zijn er.

Tien jaar geleden maakte ik een korte film over de wanhoop van de fervente festivalbezoeker die treurt om de honderden films die hij heeft gemist. Ook al heeft hij na de lange dagen in verduisterde zalen een stijve rug, brandende ogen en een overvol hoofd, hij blijft hunkeren naar meer. Dat kun je masochisme noemen, of festivalverslaving, of overdaadliefhebberij.

Na tien dagen IDFA begrijp je beter hoe de wereld in elkaar steekt. Het is een prachtig festival, maar de films zijn vaak heftig. Door gretig te kijken raak je betrokken bij allerlei ingewikkelde kwesties en conflictsituaties. Het Engelse gezegde “Sadder but wiser” is maar al te waar. Het maakt niet vrolijk dat Rusland zichtbaar afglijdt naar een maffiastaat (Raiders van Alexander Gentelev). Het is ontluisterend dat in de Verenigde Staten een man die een hele reeks economische voorspellingen juist had, jarenlang werd opgesloten omdat hij zijn systeem niet wilde vrijgeven aan de staat (Martin Armstrong in The Forecaster van Marcus Vetter). Het is ronduit schokkend om te zien dat er zwart, stinkend water uit de kraan stroomt als gevolg van de winning van schaliegas en dat de oliemaatschappijen dat stelselmatig bagatelliseren. De slachtoffers worden “gecompenseerd” op voorwaarde dat ze niet meer met de media spreken (“zwijggeld” en “omkopen” lijken betere woorden voor deze praktijken). Unearthed is de titel van deze documentaire van de Zuid-Afrikaanse Jolynn Minnaar en ook van deze film werd ik somberder maar wijzer.

Wat is een documentaire? Wat zijn de basiskenmerken waaraan elke documentaire moet voldoen?

1. De documentaire is een voltooid audiovisueel product dat geschikt is voor vertoning. Bewegend beeld en geluid zijn de basiselementen. De vele mogelijkheden van de filmtaal worden slim toegepast. Het is een zelfstandig, onafhankelijk product waarin ruim de tijd wordt genomen om het onderwerp goed uit te diepen. Het is dus geen onderdeel van een tv-programma (item, instart). 

2. Documentaires zijn gebaseerd op de werkelijkheid. Het gaat om echte gebeurtenissen, activiteiten en gesprekken die ter plekke worden opgenomen.

3. Alle personen in de documentaire zijn echt, authentiek, zichzelf. Een persoon wordt niet gespeeld door een ander. Hiermee onderscheidt de documentaire zich van de speelfilm. Toch zijn er documentairemakers die enscenering en effectieve vormgeving als waardevolle bouwstenen zien.